„Szaulisi”
Juzoas Prunskis, Balševiku nužudyti sauliali, Išleido Letuviu Sauliu sajungos tremtyje centro yaldybu, Čikaga 1982, s. 150 + fot.
Historia Litewskiego Związku Strzeleckiego (Lietuvos Šauliu Sąjunga), powołanego oficjalnie w niepodległej Litwie 27 VI 1919 r., jest mało znana w Polsce. Sam Związek zwany popularnie „szaulisami” zebrał raczej negatywną ocenę, głównie z okresu, kiedy już nie istniał. Wspomnienia sięgają okresu II Wojny Światowej, kiedy to członkowie zdziesiątkowanej przez NKWD organizacji w jakimś stopniu zasilili formowane pod komendą niemiecką „savisaugos batalionai” (bataliony samoobrony), które wielokrotnie ścierały się z partyzantką AK. Do tego dochodzi jeszcze kwestia uczestnictwa litewskich formacji zbrojnych w operacjach likwidacji ludności żydowskiej na Litwie.
W najnowszej publikacji Jana Rutkiewicza o wojsku litewskim z lat 1918-1940 poświęcono mu zaledwie kilka stron i fotografii 1. Autor szacuje liczbę członków Związku z początku 1940 r. na ok. 42 000 mężczyzn i 15 000 kobiet. Z kolei encyklopedia Lietuviu wydana na emigracji 2, jak i oficjalna strona internetowa wskrzeszonego związku szacują liczbę „szaulisów” aż na 62 000. W tej powszechnej litewskiej samoobronie znalazło się 30 profesorów, około 100 adwokatów, 100 inżynierów, 250 lekarzy i wielu księży oraz około 3000 nauczycieli. Do Związku należało również wielu litewskich przywódców, jak sygnatariusz aktu niepodległości ksiądz Vladas Mironas (1880-1953), naczelny kapelan armii litewskiej i przedostatni premier niepodległej Litwy 3. Wkrótce po przewrocie bolszewickim na Litwie i ustanowieniu władzy ludowej przywódca sowieckiej Litwy Justas Paleckis (1899-1980) 4 podpisał 11 VII 1940 r. akt o rozwiązaniu Związku i jego likwidacji z dniem 13 VII 1940 r. Dla władzy sowieckiej była to szczególnie wroga i kontrrewolucyjna organizacja. Tylko 14 VI 1940 r. wywieziono w głąb Związku Sowieckiego 60% dowódców drużyn i 90% dowódców gromad oraz tysiące szeregowych członków 5. Oficjalnie przyjmuje się, że około 0% członków Związku zostało deportowanych bądź zamordowanych po upadku państwowości litewskiej.
W chwili uderzenia niemieckiego na państwo sowieckie rozpoczęły się masowe egzekucje aresztowanych wcześniej „szaulisów”. W lesie w Rainiai zamordowano 23 i 24 VI 1941 r. w okrutny sposób 76 więźniów politycznych przetrzymywanych w Telsiai (Telsze). Wśród nich było kilkudziesięciu „szaulisów”. Drugim miejscem kaźni była miejscowość Czerwień k. Mińska, gdzie zginęło w dniach 26-27 VI 1941 r. blisko 4000 osób. Również wśród nich byli „szaulisi”.
W 1982 roku, a więc jeszcze, kiedy mało, kto marzył o niepodległej Litwie, a Związek Sowiecki trzymał się krzepko wyszła w Chicago niewielka publikacja poświęcona szaulisom pt. Bolševiku nužudyti šauliai, czyli Szaulisi pomordowani z rąk bolszewickich. Autor Juozas Prunskis zgromadził w niej blisko 400 krótkich not biograficznych „szaulisów” poległych w walce, zamordowanych, uwięzionych bądź deportowanych na Syberię od 1941 r. Niektóre nazwiska wydają się wskazywać na polskie pochodzenie. Jest to jednak dość trudne do rozstrzygnięcia ze względu na skomplikowaną sytuacje narodowościową na Litwie.
Średnio 50% spośród osób wymienionych w książce zostało deportowanych w głąb Związku Sowieckiego, głównie na Syberię, skąd znikoma część wróciła. Z pozostałych znakomita większość (45%) została wymordowana jeszcze przed wybuchem wojny i w jej pierwszych dniach oraz w czasie wojny lub w okresie oporu przeciwko władzy sowieckiej trwającemu do połowy lat 50-tych. Reszta zginęła w walkach, w tym również z Polakami. Przykładowo z 17 osób poległych w czasie zawieruchy wojennej, 5 osób zginęło z rąk niemieckich, a 12 z polskich…
Wśród tych pierwszych odnajdujemy niewątpliwie swojsko brzmiące nazwisko: Kazys Tiškevičius. Był to Kazimierz Tyszkiewicz , syn Aleksandra, hrabia, obszarnik, porucznik rezerwy kawalerii litewskiej, członek-wspierający Związku Litewskich Strzelców w Kretyndze. Kiedy rozpoczęła się wojna niemiecko-sowiecka 22 VI 1941 r. stanął na czele samorzutnie zorganizowanego oddziału partyzanckiego w okolicach Skuodas (Szkudy). Zginął omyłkowo 24 VI 1941 r. z rąk niemieckich, kiedy jechał ciężarówką ze Skuodas do Kretyngi. Pochowany w kaplicy rodowej hrabiów Tyszkiewiczów w Kretyndze. Można bezskutecznie poszukiwać go w opublikowanych genealogiach rodu Tyszkiewiczów. Imię ojca wskazuje wyraźnie na ostatniego właściciela Kretyngi na Litwie. Zidentyfikowałem go wreszcie dzięki osobistym notatkom sporządzonym z rozmów z prezesem Światowego Związku Żołnierzy AK, płk. w st.sp. Aleksandrem Hrabią Tyszkiewiczem (1919-1995), wnukiem wspomnianego Aleksandra (1864-1944). Okazało się, że istniał jego stryj o tym właśnie imieniu, który poległ w czasie wojny. Okoliczności śmierci jednak prezes nie znał, gdyż zarówno sam, jak i jego ojciec nie mieli już w okresie międzywojennym zbyt wiele kontaktów z Kretyngą, leżącą za litewskim murem.
Zarówno temat litewskiego ruchu oporu z lat 1940-1953, jak i antybolszewickiego powstania 6 w przeddzień wojny niemiecko-sowieckiej stanowi dość trudny temat w litewskiej historiografii, która również na emigracji nie reprezentuje jednolitego stanowiska 7.
Gwoli historycznej ścisłości przy wszelkich rozważaniach dotyczących litewskich sił zbrojnych w czasie II wojny światowej należy mieć na uwadze, że istnieje różnica pomiędzy powstańcami litewskimi z 22 VI 1941 r. a batalionami gen. Povilasa Plechavičiusa i wreszcie uczestnikami batalionów samoobrony. Udział „szaulisów” w tych formacjach pozostaje trudny do zdefiniowania, a tym bardziej nie może być jednoznacznie oceniany.
Tomasz Lenczewski – „Mars” 15/2003, Recenzje i omówienia, s. 250-252.
— — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — —
1 Jan Rutkiewicz, Wojsko litewskie 1918-1940. Litewskie formacje zbrojne 1940-1953, Warszawa, Broń i Barwa, 2002, s. 56-58.
2 Lietuviu enciklopedija, Boston 1963, t. 29, s. 381.
3 Aresztowany w 1940 roku przez władze sowieckie, uniknął wywózki dzieki wybuchowi wojny. Po wojnie aresztowany, a nastepnie zwolniony. Poddany ścisłej inwigilacji. Wreszcie aresztowany i deportowany do Związku Sowieckiego, gdzie zmarł w więzieniu.
4 Jego syn Justas Vincas Paleckis, sowiecki dyplomata, był w latach 1996-2001 litewskim dyplomatą w Londynie. Wnuk Algirdas Paleckis również jest litewskim dyplomatą.
5 Malarz Antanas Žmuidzinavičius (1876-1966), naczelny dowódca szaulisów w latach 1929-1934 uniknął jakichkolwiek represji. Był organizatorem słynnego muzeum diabła… w Kownie.
6 Już w nocy z 18/19 VI 1941 partyzanci rekrutujący się z „szaulisów” dokonali ataku na Krekanava pragnąc wyrzucić bolszewików, J. Prunskis, s. 55.
7 Właśnie na emigracji w Chicago 7 III 1954 wskrzeszono Litewski Związek Strzelców.